Konstytucja 3 Maja 1791r.
Do końca XVIII w. sytuacja w Polsce i na Litwie uległa znacznej zmianie. Szereg przemian religijnych, społecznych, politycznych i ekonomicznych skutecznie utrudniały utrzymanie władzy w jednej ręce króla. W państwie pozbawionym silnej władzy wykonawczej (którą sprawował król), nie można było również narzucić jedności religii. Polska „anarchia” i „złota wolność” szlachty stały się w tej samej mierze przeszkodą w sprawnym rządzeniu.
Okres Unii Lubelskiej to czas, gdy ostatecznie ustaliły się klasy społeczne. Każdy z czterech stanów – duchowieństwo, szlachta, mieszczanie i Żydzi – cieszyli się dość znaczną autonomią. Stan piąty – chłopstwo – utracił wiele ze swej wcześniejszej niezależności i był w znacznym stopniu poddany władzy Korony, kościoła lub szlachty. Magnaci zaliczali się do szlachty zamożnej, a swą pozycję zawdzięczali służbie królowi, zdobyczom ziem ruskich na wschodzie czy też koneksjami i łączeniem rodów.
Wiek XVIII przyniósł zmiany ustrojowe – dążenie do absolutyzmu oświeconego przejawiało się poprzez głęboko zakorzenioną wiarę w wolność jednostki i swobody obywatelskiej. Szlachta swą opinię wyrażała poprzez udział w sejmikach. W Polsce i na Litwie sejmik był podstawową jednostką życia politycznego. W kwestii realizacji postanowień to sejm był instytucją zależną od sejmików. Okres obrad Sejmu Czteroletniego przypada na czasy panowania ostatniego króla elekcyjnego Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795).
Był to trudny okres w dziejach historii Polski. Kraj pogrążony był w chaosie, król ulegał kosmopolitycznym wpływom Rosji, rody magnackie walczyły o pozycję na scenie politycznej, kraj nękany był konfliktami zbrojnymi, a niepodległość i wolność Rzeczpospolitej była zagrożona jak nigdy. Agonia Polski następowała stopniowo aczkolwiek nieuchronnie, co przełożyło się na trzy rozbiory Polski w 1772r., 1793r.,
i 1795r.
Wybuch rewolucji francuskiej dał iskierkę nadziei na ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej Rzeczpospolitej. Mocarstwa europejskie zajęte własnym sprawami nie interesowały się losem Polski, która wykorzystała burzliwą sytuację na arenie międzynarodowej, aby wydźwignąć się z politycznego upadku.
Przełom obrad nastąpił pod koniec 1790r. kiedy to król Stanisław August zawarł przymierze ze stronnictwem patriotycznym reprezentowanym przez Ignacego Potockiego, które do tej pory było w opozycji i stanowiło silny opór dla króla. W marcu i kwietniu 1791r. sejm uchwalił dwie ważne ustawy, które później weszły w skład konstytucji. Były to ustawa o reorganizacji sejmików i o prawach mieszczaństwa i ustroju miast. Natomiast 3 maja król przedłożył izbie przygotowany wcześniej akt konstytucji. Ustawa rządowa została uchwalona jednogłośnie, wzbudzając jednakowo spory entuzjazm jak i pogardę. Marszałkiem sejmu był wtedy Stanisław Małachowski, który chętnie wspierał działania niepodległościowe i odpowiadał na listy Hugona Kołłątaja. Ten zwolennik reform czynnie włączył się w działanie obozu patriotycznego z Potockim na czele.
Tekst nowego dokumentu zakładał zlikwidowanie trwającego od XVI w. konfliktu między dworem, a Rzecząpospolitą i rozdzielał tą władzę.
1.Królowi przysługiwała władza wykonawcza, ustawodawczą sprawował sejm, czyniąc się tym samym naczelnym organem władzy i zwierzchnikiem uosobienia narodu.
Zreformowany sejm składał się z dwóch izb (senatu i izby poselskiej) jednak ograniczając pewne uprawnienia szlachty i możnowładców. To była idea konstytucji, aby silną i sprawną władzę ustawodawczą zrównoważyć z silną i sprawną władzą wykonawczą.
2. Ogłoszono religię rzymsko – katolicką jako narodową, ogólnie panującą i silnie przestrzeganą. Zaznaczono również poszanowanie dla innych obrządków ówcześnie istniejących.
3. Zlikwidowano „liberum veto” – wolne nie pozwalam – które w świadomości szlachty i praktyce politycznej utrwaliło się od 1652r. (podczas konfliktu króla Jana Kazimierza (1648-1668) i stronnictwa opozycyjnego). Doprowadziło to do wielokrotnego zrywania obrad sejmu (od 1669r. – 73 razy obrady zostały zerwane) i stanowiło zaporę przeciw władzy króla na suwerenną pozycję nie tylko całego stanu, ale każdego szlachcica z osobna.
4. Zniesiono podział państwa na Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie tworząc Rzeczpospolitą monarchią konstytucyjną o ustroju stanowym.
5. Wzmocniono pozycję szlachty średniej (kosztem magnaterii), dając im głos w sejmikach, sejmie i administracji terytorialnej i państwowej.
6. Mieszczanom w miastach królewskich przyznano wolności osobiste, nadano prawa sprawowania urzędów i funkcji oficerskich.
7. Zakładano również uwolnienie chłopów z systemu feudalnego i otoczenie ich opieką prawa i rządu krajowego*.
Konstytucja uznawała, że wszelka władza pochodziła od ludu i woli narodu. Dla zachowania wolności obywatelskiej i porządku społecznego w równej mierze i wadze ustalono trzy władze rządu polskiego, które z woli prawa składać się miały: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych(sejm), władza najwyższa wykonawcza w królu i straży oraz władza sądownicza w jurysdykcjach wybierana na sejmikach.
Z punktu widzenia historii Konstytucja 3 Maja z 1791r. stanowi bezsprzecznie największą spuściznę ideowo – polityczną po niepodległej Rzeczypospolitej. Jako pierwsza w Europie i druga na świecie dała podwaliny do tworzenia systemu republikańskiego* (republika – forma ustroju państwa, gdzie najwyższa władza sprawowana jest przez organ jednoosobowy lub kolegialny lub parę różnych organów powoływanych na czas określony w wyborach pośrednich lub bezpośrednich).
Istota wielkości Konstytucji 3 Maja polegała nie na wartości prawno – ustrojowej jej tekstu, ale na całym sensie politycznym jej genezy i okoliczności powstania. Dowodziła o odpowiedzialności za kraj i jego losy oraz wysiłku jaki został poniesiony w czasie Sejmu Czteroletniego mimo nieprzezwyciężalnych (wydawałoby się) przeciwności zewnętrznych i wewnętrznych.
Dawała przekonanie, że „republika rycerska” – bez sprawnej administracji, bez skarbu i bez wojska skazana była na zagładę. A naród to nie tylko szlachta, ale również mieszczanie żyjący w wolnych miastach, broniący wartości do obrony niepodległości i chłopstwo – wyzyskiwane przez wszystkie stany.
Uchwalenie konstytucji oprócz wymiaru politycznego miało również wymiar religijny. Dokument zasadniczy ujednolicał obowiązywanie religii katolickiej i nadawał jej rangę naczelną. Jako dziękczynienie za uchwalenie Konstytucji 3 Maja Sejm Czteroletni już 5.05.1791r podjął uchwałę: „O wzniesieniu Świątyni Najwyższej Opatrzności”. W ciągu kilku miesięcy ruszyły prace przygotowawcze, a w pierwszą rocznicę uchwalenia ustawy rządowej, król Stanisław August wraz z prymasem Polski, biskupami i ministrami wmurowali kamień węgielny. Jednak na skutek rozbiorów i innych przeciwności kaplica nie została ukończona. Dopiero po I wojnie światowej powróciła kwestia budowy świątyni.
W roku 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę symbolicznie podkreślającą więź z konstytuantą I Rzeczpospolitej i „Ustawę o wykonaniu ślubu uczynionego przez Sejm Czteroletni i wzniesienia w Warszawie świątyni pod wezwaniem OPATRZNOŚCI BOŻEJ”. W ustawie tej stwierdzono m.in., że budowa będzie na koszt państwa. Jednak na skutek również braku funduszy kolejny raz nie przystąpiono do realizacji.
Dopiero latem 1939r. rozpoczęto prace nad budową. II wojna światowa, a następnie dyktatura komunistyczna ponownie zniweczyły te plany. W 1989r z inicjatywą kontynuacji budowy Świątyni Opatrzności Bożej wystąpił prymas Polski kardynał Józef Glemp. W 1991r. Komisja Konstytucyjna Senatu RP w uchwale powziętej z okazji 200 lecia Konstytucji 3 Maja stwierdziła aktualność ślubu. W 1998r. Sejm RP wyraził uznanie dla inicjatywy prymasa. W uchwale sejmu czytamy „Sejm Rzeczpospolitej Polskiej wyraża uznanie dla inicjatywy prymasa Polski kard. J. Glempa wzniesienia w Warszawie Świątyni Opatrzności Bożej. Sejm III Rzeczypospolitej uważa, że śluby złożone przed 200 laty Naród powinien pilnie wypełnić. Świątynia Opatrzności Bożej będzie symbolem wdzięczności za odzyskanie wolności w 1989r., 20 lat pontyfikatu Ojca Świętego Jana Pawła II, Jubileuszu 2000 lat chrześcijaństwa”.
13.06.1999r. Jan Paweł II poświęcił kamień węgielny pod budowę świątyni. Na Placu Piłsudskiego w Warszawie powiedział: „Na Polach Wilanowskich pobłogosławiłem teren pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej. Za chwilę poświęcę kamień węgielny. Niech ta świątynia stanie się miejscem szczególnego dziękczynienia za wolność Ojczyzny. Modlę, aby żadne bolesne wydarzenia nie zakłóciły tego dziękczynienia, z którym czekamy już 200 lat”.
Od 2 maja 2002r. tj. z chwilą wmurowania kamienia węgielnego przy udziale prymasa Polski, całego Episkopatu, władz państwowych i kilku tysięcy wiernych ruszyły prace budowy świątyni na Polach Wilanowskich. W chwili obecnej zakończono wiele prac wykończeniowych. W świątyni znajdują się również Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego, a także Panteon Wielkich Polaków. Są tu pochowani m.in. Ryszard Kaczorowski, ostatni prezydent Rzeczpospolitej na uchodźctwie, ks. Jan Twardowski, Krzysztof Skubiszewski oraz ofiary katastrofy smoleńskiej: ks. Zdzisław Peszkowski, Józef Joniec, Andrzej Kwaśnik, Zdzisław Król.
Tak więc ustanowienie Konstytucji 3 Maja ma nie tylko wymiar polityczny, ale poprzez budowę Świątyni Opatrzności Bożej wymiar społeczny, a nade wszystko wymiar katolicki. I dlatego ta rocznica jest tak ważna dla Polaków.
J.N.